Записите на собирачите на народни умотворби од Македонија кои работеле во 19 и почетокот на 20 век во изминатите децении беа преобјавени во повеќе наврати, со преводи на современ македонски јазик или на современ македонски правопис со зачуваната убавина на дијалектите на кои биле напишани. Собирањето на легенди, митови, преданија, адети, но и потрагата по стари книги и записи биле дел од секојдневието на Џинот, Миладиновци, Цепенков, Шапкарев, Матов и многу други големи умови кои живееле и твореле во преродбенскиот 19 век. Познато е и за контактите на многумина од нив со собирачи на народни мудрости од други земји, од цела Европа. Влијанието на Раковски и неговата огромна собирачка дејност се забележува во биографиите на неколку од највидните преродбенски автори и издавачи. Значењето на древните знаења, сеќавањата на возразните староседелци од тие времиња, записите за народните толкувања на природните појави, народната метеорологија, народната митологија и преписите на стари книги кои биле достапни во тие времиња е непроценливо за дигиталниот 21 век.
Користејќи ја удобноста на најмодерната алатка за истражување – големата интернет мрежа, можеме да дојдеме до дел од дигитализирани копии на оригиналните списанија во кои горенаведените собирачи на народни умотворби заедно со многу други нивни современици ги објавувале своите записи. Во многу од нив е забележлив локалниот дијалект на регионот од кој што потекнувале или ги запишувале вредните записи од кои што денес можеме не само да дознаеме за митот и битот на нашите предци, туку и да добиеме знаења кои се ретко достапни во векот во кој што живееме. Податоците за легендите и преданијата, приказните и песните за славните личности од историјата, записите за народните толкувања на природните појави, собраните „иљачи“ и првите објавени текстови за народната медицина, народните соновници од неколку региони на Македонија, клетвите, благословите, нефелите и прокобувањата, баењата, врзувањата и вражењата, заедно со народната метеорологија се вистинско литературно богатство кое вреди и треба да се зачува од современата култура на 21 век. Иако во минатиот и сегашниот век многу од тие оригинални записи биле обработени од научната јавност, истите се ретко достапни за пошироката јавност и се уште поретки за заинтересираните љубители на Македонската култура, традиција и литература. Собирањето на народни умотворби е дел од биографиите на многу големи умови од минатите векови, што не е случајно, затоа што тоа е основата на народните движења кои го зачувале древниот мит и бит во изминатите векови.
Современите знаења за метеорологија, астрономија, медицина, иако нови и добиени со машините кои се достапни за векот во кој живееме, се забележуваат и во записите од пред век и половина, па и поодамна. Новите теории за несоодветноста на историскиот календар од официјалната светска историографија, можат да се видат уште во 19 век, во приказните за историските личности запишани низ Македонија.
БАБИНИ ДЕВЕТИНИ е наслов на едицијата која се објавува со цел да се зачува народната традиција и да остане споменот за оригиналните записи на собирачите на народни умотворби од Македонија. Во првиот дел од едицијата БАБИНИ ДЕВЕТИНИ…
***
ПРВА ГЛАВА
НАРОДНА МЕТЕОРОЛОГИЈА
Денес, во првата година од третата деценија на она што го нарекуваме 21 век, многумина од генерациите кои живеат на планетата земја имаат прилика да ја слушнат временската прогноза на радио, да прочитаат за тоа какви ќе бидат временските услови во весници, да видат како дуваат ветриштата и кога доаѓаат облаци на телевизија, да се информираат за прогнозите на метеоролозите преку интернет, дури и да проверат каква е температурата во моментот преку паметните уреди кои што со интернет мрежата веќе станаа нераскинлив дел од секојдневието на поголемиот дел од општествата на планетата Земја. Достапноста на информациите навидум го олеснува „модерниот“ начин на живот и остава време за други, „поважни работи“. До пред само две генерации, многу од домаќинствата во Македонија немале термометар, ниту пак услови да се информираат за временската прогноза. И покрај удобноста на големата интернет мрежа и леснотијата за управување со паметните уреди, многу често се поставува прашањето – кој кого управува, дали луѓето ги „командаат“ паметните уреди или се случува сосема обратен процес. „Привилегијата“ да користиме телефони, таблети и компјутери и „олеснувањето на животот“ со достапноста на интернет мрежата привлекоа многу погледи кон светлечките монитори и екрани и истовремено оттргнаа многу очи од убавината на небесниот свод.
Старите знаеја да речат дека „порано небото било поблиску“. Човечката цивилизација има генетски код кој ја обожува светлината која што дава живот. Од дамнешни времиња, па до ден денес, луѓето го обожуваат сонцето и се насладуваат на неговиот отсјај од месечината. Светлечките реклами, големите екрани и билбордите во поголемите населени места се новите светла на 21 век, а мониторите, екраните и телевизорите се „прозорците“ преку кои што голем број од жителите на оваа планета го поимаат животот. Она што е природно стана застарено, а вештачкото вече е „новото нормално“. Светлината на животворното сонце многу често е неподнослива за многумина, а месечевата светлина и сјајот на ѕвездите на многу места стануваат невидлива поради загадениот воздух кој го оневозможува погледот кон небесниот свод.
Во секојдневието на народот уште постојат зачувани начини за прогнозирање на временските услови, кои се предаваат од колено на колено. Традиционалната народна метеорологија е запишана и во далечниот 19 век, кој воодушевува со својата храброст, интелект и свест. Препознавањето на природните циклуси се причина за старинските броења „од Ѓурѓовден до Митровден“ и обратно. Временските периоди кога се празнуваат Ѓурѓовден и Митровден, заедно со „Макавеите“ се најчесто среќавани маркери во народната (етно) метеорологија…
м-р Никола Ристевски, 2021
